Hasan Tahsin GÜNEK

Pierre De Tchihatchef (1808-1890) Rus doğa bilimci, seyyah ve araştırmacıdır. Anadolu’nun birçok bölgesine yaptığı araştırma gezileriyle ve bu geziler sonunda elde ettiği bilgileri yayınladığı kitaplarıyla tanınmaktadır.

1840 yılından başlayarak botanik ve jeoloji konularında çok sayıda makaleler yayınladı. İyi bir botanikçi ve araştırmacı olarak bilinen Tchihatchef’in asıl eseri, ele aldığı konular bakımından çok geniş bir yelpazeye sahip “Asie Mineure Description Physique, Statistique Et Archeologique De Cette Contree” adlı eseridir. 1847 yılında yaklaşık on yıl sürecek olan Anadolu seyahatlerine çıktı. Eserlerinin çoğunu diğer pek çok Rus bilimci gibi Almanca ve Fransızca dillerinde yayınladı. Birkaç yıl Fransa’da kaldı.1854 yılında kurulan Fransa Botanik Cemiyeti’nin asil üyelerinden biriydi. Yukarıda adı geçen eserin üçüncü bölümünü “Botany of Asia Minor” yani Küçük Asya Botaniği adlı iki ciltlik eseri oluşturur. Aynı zamanda Tchihatchef, Grisebach’ın “Vegetation der Erde”, “Yeryüzünün Bitki Örtüsü” adlı eserinin de takdire şayan bir Fransızca çevirisini yazmıştır. Hatta bu bir çeviriden daha fazlasıydı. Çünkü orijinalinden daha iyi bir kalıp kullandı. Çeviri eser içerisinde, bir makalede dahil olmak üzere çok sayıda yeni maddeler içeriyordu.¹

Pierre de Tchihatchef, Saint Petersburg yakınlarındaki Gatchina’da 1808 yılında² aristokrat bir ailede dünyaya gelir. Babası Aleksandr Petroviç Çihaçov, Preobrajenskiy Muhafız Alayında albaydır. Uzun yıllar İmparatoriçe Mariya Fyodorovna’nın (I.Pavel‟in eşi) sarayında müdürlük görevini üstlenir. Annesi ise Anna Fyodorovna Çihaçova’dır. Saint Petersburg Üniversitesinde doğa bilimleri alanında eğitim görür. Freidenburg Maden Fakültesi’nde (Saksonya), Münih, Berlin ve Paris şehirlerinde kimya, jeoloji, mineraloji ve paleontoloji dersleri alır.³

P.de Tchihatchef yorucu ve çileli gezilerine 1842’de başlamış ve ilk incelemelerini Sicilya Adasında, Altay Dağlarının yüksek bölgelerinde ve Sibirya’nın en az bilinen yörelerinde yapmıştır. Bu bilimsel inceleme ve araştırmaların coğrafya, klimatoloji, arkeoloji, sosyal ve doğabilimleriyle ilgili yönlerini Paris’te Fransız Bilimler Akademisine sunmuştur. Bunların büyük bir kısmını “Doğu Altay’da Bilimsel Geziler” adı ile bir cilt, iki harita halinde 1845’te Paris’te yayınlamıştır.⁴

Anadolu Seyahatleri ve Araştırmaları

Tchihatchef 1845 yılından itibaren Rusya’nın İstanbul’daki elçilik ataşeliği görevinde iki yıl görev yaptıktan sonra görevinden ayrılmıştır. Akabinde 1847 yılı Ekim ayından itibaren Anadolu’daki seyahat ve araştırmalarına başlamıştır. Bu çalışmaları 1847-1858 yılları arasında sürmüştür. 1863 yılında çıktığı ve sadece İstanbul ve yakın çevresini ele alan araştırma gezisinide bu listeye ekleyebiliriz.

P.de Tchihatchef, Anadolu seyahatlerinde özellikle Küçük Asya’nın karşılaştırmalı fiziki coğrafyasını, arkeolojisini, hidroloji ve klimatolojisini, zoolojisini, bitkilerini ve jeolojisini incelemiştir. Araştırma gezileri sırasında başta Marmara Denizi olmak üzere Çanakkale Boğazı ve çevresinde deniz derinlik ölçümleri de yaparak elde ettiği sonuçlara eserlerinde yer vermiştir.

P.de Tchihatchef’in Anadolu’daki seyahat yılları şu şekildedir:

1847

1848 Mayıs-Temmuz arası

1848 Ağustos-Aralık arası

1849

1850

1853

1858 (Kuzeydoğu Anadolu Bölgeleri)

1863 (İstanbul ve çevresi)⁵

Bu seyahat ve araştırma çalışmaları sonunda daha önce yapılanlardan farklı nitelikte, Anadolu’nun 1/2.000.000 ölçekli 23 renkli jeoloji haritasını yapmıştır. Bu harita, 50 yıl ve hatta daha sonraları Anadolu’da inceleme yapacaklara kılavuz olmuş, yayınlanan jeoloji haritalarına temel teşkil etmiştir.⁶

P.de Tchihatchef, 1847 Ekim Ayında İstanbul’dan denizyolu ile Çanakkale’ye ulaşarak uzun yıllar sürecek olan, Anadolu’daki heyecan ve macera dolu keşif, inceleme ve araştırmalarına başlar. Bu sırada padişah Sultan I. Abdülmecid (1823-1861) tahttadır. Yolculuğu boyunca bulunduğu her yerde yükseklik, derinlik, sıcaklık, yerleşim yerleri arasındaki mesafelerin süreleri, önemli akarsular, dağlar, göller, termal kaynaklar ve çevrenin bitki örtüsü gibi akla gelebilecek her türlü konu ile ilgili araştırmalar ve ölçümler yapmış ve elde ettiği tüm bilgileri ve verileri kaydetmiştir. Tchihatchef, Anadolu’da seyahat ederek incelemeler yapmış olan seyyah ve araştırmacıların yapmış olduğu gözlemlerden daha fazla gözlem ve kayıt yapmıştır. Anadolu’da o tarihe kadar gözlem ve kayıt yapanların fiziki coğrafya gözlem noktası Tchihatchef dahil toplam 766’dır. Bunun sadece 614’ünü Tchihatchef gerçekleştirmiştir. Anadolu’da ölçüm yapanlar ve gözlem sayıları şöyledir⁷:

Ainsworth…………71

Hamilton …….……22

Texier………….….20

Hoskyn…………….12

Kiepert……………..11

Andreossy…..……….5

Lapie…………….….1

Kauffert………..…… 1

Fellows……………….6

Spratt ve Evans………1

Russegger…………….1

Brant……………..….1

Tchihatchef……..…614

Bu verilerden Tchihatchef’in çalışmalarının çok büyük oranda bilimsel ölçülere dayandığı rahatlıkla görülebilmektedir.

Tchihatchef’in Frigya Bölgesi ve Afyonkarahisar Seyahatleri

Tchihatchef, Ekim 1847’de güzergâhı üzerinde bulunan Frigya bölgesine gelir. Frigya’nın ana hatlarıyla coğrafi sınırları ve özellikleri hakkında bilgiler verir. Frigya bölgesininde, Mysia gibi büyük ölçüde dağlarla, geniş ovalarla ve vadilerle kaplı olduğunu belirtir. Tchihatchef’e göre Frigya, Mysia’dan çok daha büyük ovalara sahip olsada, bunlar arasında Afyonkarahisar, Isparta, Dinar ve diğerleri az ya da çok önemli bir rakıma ve aşırı sıcaklık değişimlerine sahip yüksek plato grubuna dâhildirler.⁸

Tchihatchef, Emirdağ ve Sultandağ gibi dağ zincirlerinin belki de Frigya’nın en yüksek masiflerini oluşturduğunu, Sultandağı’nın kesinlikle 2000 metreden daha yüksek olması gerektiğini, çünkü uzantıları boyunca yer alan ve zaten bu zincirin temelini oluşturan engin yaylaların bulunduğu bölgenin zaten yüksek bir irtifaya sahip olduğunu belirtir.⁹

Tarihi frigya bölgesindeki bilinen ve önde gelen jeotermal su kaynakları hakkında ise şu bilgileri kaydeder: Yarımadanın daha iç bölgelerinde bulunan Frigya’da dört termal bölge biliyoruz. Bunlardan ikisi Afyonkarahisar’dan biraz uzakta, üçüncüsü Eskişehir, dördüncüsü ise Isparta civarlarındadır.¹⁰

Afyonkarahisar’a Gelişi

Pierre de Tchihatchef, 1847 yılı Kasım Ayının 9. Günü, Kütahya yolu üzerinden Afyonkarahisar’a ulaşır. Afyonkarahisar ve çevresinde yaptığı seyahatine ait verdiği bilgilere baktığımızda tüm gezilerinde olduğu gibi burada da köy, kasaba ve şehir ayırmadan, yerleşim yerleri arasındaki mesafeleri saat olarak belirtir. Daha önceki seyyahlar tarafından yapılan ölçümler varsa bunları aktarır. O bölge ile ilgili herhangi bir ölçüm bilgisi yoksa kendisi gözlem ve ölçümler yaparak elde ettiği sonuçları kaydeder. Tchihatchef, Anadolu gezileri esnasında iki sefer Afyonkarahisar’a gelir. Birinci gelişi Kasım 1847 ve İkinci gelişi 1848 Temmuz ayıdır. Her seferinde farklı yollardan Afyonkarahisar’a gelir.

İlk gelişi sırasında 7 Kasım 1847 tarihinde Afyonkarahisar yolunda, kafilesine ateş açılır. Bu hadise Tchihatchef’in aktardığına göre şu şekilde gerçekleşir: İhtiyar bir molla diye tarif ettiği bir kişi tarafından Osmancık (Osman) Köyü yakınlarında kendisine ve kafilesine tüfekle ateş açılır. Açılan ateş sonucu atı bacağından yaralanır. Saldırıdan kurtuluşlarını ise o sıra oradan geçmekte olan Ermeni tüccarlardan oluşan kafiledekilerin müdahalesine borçlu olduklarını belirtir. Ayrıca, yaşadıkları hadise ve havanın da soğuk olması nedeniyle kafilesinde bulunan bazılarının yola devam etmek istemeyip, İstanbul’a geri dönmeyi istediklerini de anlatır. Sahip oldukları 12 atın da aşırı yorgunluktan etkilendiklerinden bahseder. Bu hadise yaşanırken Tchihatchef bulundukları bölgenin sıcaklık ve irtifa ölçümlerini yapmadan duramaz. Buna göre, içinde bulundukları 7 Kasım 1847 gecesi sıcaklık -12^oC; 9 Kasım sabah saat 8’de -9^oC ve aynı gün saat 10’da 0^oC olarak bildirir. Burada yerleşim yerlerinin saat cinsinden verdiği mesafe bilgileri ise, bir sonraki yerleşim biriminin uzaklık bilgisini ifade etmek içindir. Seyyah, Afyonkarahisar ve çevresindeki seyahat ve araştırmalarında şu güzergâhı takip eder.

7 Kasım 1847;

GGD yönünde keskin bir yükselişin ardından çay kenarında Duralar Köyü.

2 saat mesafede, Selkisaray

¾ saat mesafede geniş bir ovaya doğru Altıntaş Kasabası.

¾ saat mesafede Çakırsaz Köyü, irtifa 928 metre.

1 saat mesafede Tatar Mahmut Köyü

1 saat mesafede Osmancık (Osman) Köyü, irtifa 938 metre

8 Kasım 1847;

1½ saatlik mesafede Eğret köyü ve çevrede çıplak alanlar.

½ saatlik mesafede Yukarı Döndüre(T(D)andırı) Köyü

1½ saatlik mesafedekiAfyonkarahisar’a doğru dar bir vadide ve derenin sol yanından 2 saatlik bir iniş ve ardından ovada bir yolculuk. İrtifa 920 metre.

9 Kasım 1847;

Afyonkarahisar’a varış ve ardından konaklama. İrtifa 898 metre.

10 Kasım 1847;

¾ saatlik mesafe; GD yönü trakit dağlarla çevrilidir. Doğu yönünde ovanın büyük bölümünü kapsayan sırtlar, Akarçay vadisinden Kebelü’ye (Kebelu, Fizort?) kadar uzanır.

¼ saatlik mesafede; Sülün Köyü, Salar Köyü, Karaarslan ve Süleymanlı (Sülümenli) Köyleri

2½ saatlik mesafede Işıklar ve Çobanlar tarafına bir girinti.

½ saatlik mesafede yol GB yönünden gelerek Pazarağaç ve Karacaören yoluyla Sultandağ’ın kuzey yamacında devam eden Akarçay’a akan bir dereyi geçerek, devam eder. İrtifa 800 metre.

3 saatlik mesafe, Akarçay GD yönünde yüksek bloklara sokularak akmaya devam ediyor. İrtifa 1000 metre.

11 Kasım 1847;

½ saatlik mesafede, GD yönünde uzanan Sultandağı zincirinin güney ve batısında paralel uzanan daha alçak dağ silsileleri ve bunların yakınlarında Karamık.

2 saatlik mesafede, yol bir yerden sonra daha dik bir şekilde yükselmeye başlıyor.

1 saatlik mesafede, Çıplak bir kaç tepe ve bir geçit ile alçalan yol bir düzlüğe kavuşuyor. İrtifa 1162 metre.

18 Kasım 1847;

3 Saatlik mesafede, bir tepe üzerinde Dikici Köyü (Dinar yakınları)

1 saatlik mesafede, ovada eski dönem kalıntılarıyla dolu Dinar Köyü. (Arundell tarafından keşfedilen ve Hamilton tarafından eski başkent Apamea Kibotos olduğu açıklanan antik kent)

2 saatlik mesafede, Yapağılı Köyü.

2 saatlik mesafede, Homa Köyü. İrtifa 670 metre.

Tchihatchef Afyonkarahisar ve çevresindeki bu ilk gezisini tamamlayıp, 1847 Aralık ayında İstanbul’a geri döner. 1848 yılı Şubat-Nisan ayları arasında İstanbul ve Trakya civarlarında geziler yapar. 29 Nisan 1848 tarihinde ikinci seyahatine çıkar. Birçok yeri dolaştıktan sonra bu sefer Bayat, Emirdağ istikametini takip ederek, Afyonkarahisar’a gelir. 3 ve 4 Temmuz 1848 tarihlerinde trakitik formasyonları inceleyebilmek maksadıyla iki gün boyunca şehirde kaldığını kaydeder.

Tchihatchef çıktığı yolculukta yanına ünlü Rus ressamlardan Dorogoff’u (1819-1850) da almıştır. Kitabı için 1 Ekim 1852 tarihinde Londra’da kaleme aldığı önsözde Dorogoff hakkında: “Kitabımdaki muhteşem manzaralar içeren resimlerin bir kısmı Rus sanatçı Dorogoff tarafından yapıldı. Maalesef seyahatimizin verdiği yorgunluğu kaldıramayacağını düşündüğü için kendisini ancak üç ay yanımda tutabildim.”¹¹ yazar. Ressam Dorogoff’un yaptığı resimler arasında Afyonkarahisar’da vardır. Dorogoff, Afyonkarahisar resmini Tchihatchef’in ikinci gelişi sırasında, 3-4 Temmuz 1848 tarihinde iki gün kaldıkları sırada yapmıştır.

1848’de çıktığı ikinci seyahatinde Tchihatchef’in Bayat’tan itibaren takip ettiği güzergâh şöyledir:

1 Temmuz 1848;

Bayat’ı sağ yanımızda bırakarak, güya daha kısa bir yol izliyoruz. Ancak hiçte kısa bir yol değil.

1½ saatlik mesafede, engebeli, güneye doğru nazikçe korunan tepedeki Asar-Kale (Hamilton’un yazdığı gibi Asar-Köy değil) antik Amorium’un kalıntıları; batı yakasında eski bir çeşme kalıntısı var.

2½ saatlik mesafede, GB. yönünden hareketle Emir Dağın Kuzey ayağına.

1 saatlik mesafede, KB’dan GD’ya dağılan güzel ormanlık alanların olduğu dağ eteklerinden ve Bolvadin üzerinden Sultandağı’na, GD’da ise Akşehir’e geçilir.

4 saatlik mesafede, Emir Dağın GB devamında ormanlık Keschir Dağı (Özburun’dan sonra) vardır. İrtifa 1180 metre.

2 Temmuz 1848;

1½ saatlik mesafede, GB’da daha alçak tepelerin olduğu alanlar.

3 saatlik mesafede, Süzürai (Susuz Köyü olsa gerek) Gebecelerin bir saat KB’sındadır. Buradan sonra arazi, Lycaonia ve Galatia’nın çöl platoları gibi ıssızlaşıyor.

1½ saatlik mesafede, Batı yönünde bir Derbend.

1 saatlik mesafede, Büyük Afyonkarahisar Ovası.

3 ve 4 Temmuz 1848;

Çevredeki trakit oluşumları incelemek için iki gün kalış.

5 Temmuz 1848; günü, Karaarslan, Sarıkköy ve Başören civarlarından geçerek incelemeler yapar. İrtifa ve sıcaklık ölçümleri yaparak kaydeder. Bitki örtüsü hakkında bilgiler verir.

6 Temmuz 1848; günü, Sandıklı’ya ulaşır. Çevrede incelemeler yapar. Sandıklı’dan sonra Savran Köyüne ulaşır. Burasının dar bir kanyon içerisinde olduğu notunu düşer.

“Sincanlı’nın güney ucunda, başka bir ovaya yükselen tepelerde, kış aylarında üç ay boyunca kar yağar. Yazın ortasında bile ısınmak için ateşe ihtiyacımız vardı.” yazar. Burasının rakımının 1189 metre olduğunu da tespit eder.

7 Temmuz 1848; 3½ saatlik mesafede, batı yönünde her iki tarafında uzanmakta olan tepelerin arasındaki Kınık’a ulaşır. Burasının İrtifasını 1220 metre olarak ölçer.

Tchihatchef’in Afyonkarahisar ve Çevresinde Günümüzden 172 yıl Önce Yaptığı Sıcaklık Ölçümleri:

Tchihatchef, Frigya’nın yayla ve ovaları büyük dağlık masiflerin arasında, neredeyse hepsi 500 ila 900 metre ve hatta bazıları 1000 metre yüksekliktedir. Sonbaharda ölçtüğü sıcaklıklara ve bölge sakinlerinden toplanan bilgilere göre, kışların epeyi şiddetli geçtiği tespitini yapar. 1847-48 yıllarında Afyonkarahisar ve çevresinde yaptığı yükseklik ve sıcaklık ölçümleri şöyledir:

1847 Yılı;

8 Kasım günü Afyonkarahisar’ın Kuzeyinde Altıntaş ve Çakırsaz arasında 900 m irtifada sıcaklık öğlen 6.8^oC.

9 Kasım Afyonkarahisar kenti yakınları ovada irtifa 898, öğleden sonra saat 4 ile 5 arası sıcaklık 8^oC.

10 Kasım Pazarağaç (Aynı bölgede Rakım 890), öğlen + 6.1^oC.

11 Kasım günü sabah saat 7’de, Sultan Dağının GB eteklerinde bulunan Aklar’da rakım 1000, termometrem 7.7^oC gösteriyordu.¹²

1848 yılı

2 Temmuz Özburun (Afyonkarahisar’ın KD’sunda, Kechir Dağının eteğinde) yükseklik 1189 metre, sıcaklık akşam saat 6’da 18^oC, güneş battıktan sonra 10^oC.

5 Temmuz günü Başörenköy (Afyonkarahisar’ın GD’suna uzanan yüksek platonun batı kenarında) İrtifa 1297, akşam saat 5 ile 6 arası 20^oC civarındaydı. Ancak gün batımından hemen sonra termometre 9.8^oC ve gece 6.5^oC ye kadar düştü.

5 Temmuz (Aynı bölgede) rakım 1197, öğleden sonra saat 5’te sıcaklık 27^oC ve günbatımında 10^oC.

6 Temmuz Sandıklı (Afyonkarahisar’ın Güneyi), irtifa 1189, termometre öğlen 23^oC ve günbatımıyla birlikte 11^oC.

7 Temmuz Sincanlı (Afyonkarahisar’ın GB), irtifa 1180, sıcaklık sabah saat 5’te 13^oC.

9 Temmuz Kınık (Sincanlı’nın batısı) rakım 1220, sıcaklık öğlen 22.5^oC ve günbatımında 9.9^oC.¹³

Tchihatchef’in Küçük Asya Seyahatlerine İlişkin Eserlerinin Bilim Dünyasında Yansımaları

Paris Coğrafya Cemiyeti üyelerinde De La Roquette’in (1784-1868), 21 Aralık 1860’taki Coğrafya Cemiyetinin genel kurulunda, coğrafyacılar Augustus Petermann (1822-1878) ve Carl Ritter’in (1779-1859) Tchihatchef hakkındaki görüşlerini de aktardığı ve daha sonra cemiyet bülteninde yayınlanan konuşmasında, seyyahın Anadolu seyahatleri ve keşifleri hakkındaki eserinden övgüyle bahseder. De La Roquette konuşmasında:

Tchihatchef’in sadece coğrafya, doğa bilimleri ve fiziki bilimlerde değil, arkeolojide, istatistikte ve hatta politika alanlarında da konusuna hâkim olduğu eserlerinden anlaşılmaktadır. Döneminde, Avrupa’dan ayrılmadan bile daha geniş alanlar da seyahat eden gezginler vardı. Ancak, sadece doğa bilimcileri tarafından yapılan geziler dikkate alındığında ve Tchihatchef’in keşiflerinin herhangi bir hükümetten ve hiçbir kimseden maddi veya manevi destek olmadan tek başına yapıldığı düşünülürse, benzer şartlar altında ve neredeyse hiç bilinmeyen çok sayıda ülkeyi bu kadar çok çalışmış ve araştırmış olan başka bir kimse yoktur demektedir. De La Roquette; Petermann’ın, Tchihatchef’in ünlü Alman coğrafyacı Ritter tarafından da takdir edildiğini söylediğini de belirtir.¹⁴ Buradan da Tchihatchef’in bilimsel gezilerinin ve çalışmalarının pek çok bilim adamının harita, coğrafya vb… alanlardaki çalışmalarında ilk başvurdukları kaynaklardan olduğu anlaşılmaktadır.

Tchihatchef’in ölümünden sonra, ünlü yer bilimci Daubarre’nin Fransa Jeoloji Kurumu Bülteninde yazdığı “Pierre de Tchihatchef’in Çalışmaları Hakkında Açıklamalar” isimli makalesinde Tchihatchef’in Anadolu’da yapmış olduğu çalışmalardan bahsederken kendisinin lisana karşı ayrı bir yeteneği bulunduğunu, gezdiği ülkelerin dillerini çok iyi bildiğini ve hatta Türkçeyi bölge diyeleklerine göre konuşabildiğini ve konuşmasının o bölgede konuşanlardan ayırt edilemediğini yazmaktadır.¹⁵Zaten, Tchihatchef’in seyahat ettiği ülkelerde ve bölgelerde konuşulan dillere karşı ilgisi ile bunları çok çabuk öğrenerek konuşabilecek duruma gelebilmesi, diğer birçok bilim adamı ve kuruluşlarında dikkatini çekmiştir. Kendisiyle ilgili yazdıkları yazılarda onun bu özelliğinden bilhassa bahsetmişlerdir.

Son Çalışmaları ve Gezileri

de Tchihatchef 1870’lerden sonra çalışmalarını eşiyle birlikte, İspanya, Kuzey Afrika’da, Tunus ve Cezayir’de sürdürmüştür. Kuzey Afrika dönüşü yaşamını Avrupa’da Fransa, Almanya ve İtalya’da sürdürmüş bilhassa Anadolu (Küçük Asya)’da yaptığı gözlem, ölçü, veri ve buluşlarını bir kez daha gözden geçirerek çalışmalarının özetlerini bu kez Almanca olarak “Kleinasien” adıyla bir kitap halinde, Leipzig’de 1887’de yayınlamıştır. Bu tarihten 3 yıl sonra, 13 Ekim 1890’da İtalya’nın Floransa şehrinde 82 yaşında ölmüştür.¹⁶

Tüm bunların ışığında Tchihatchef’in çok yönlü bir bilim adamı olduğu, çalışmalarının büyük çoğunluğunun bugün dahi geçerliliğini koruduğunu görmekteyiz. Çalışmaları hep bilimsel verilere ve ölçümlere dayalıdır. Afyonkarahisar’da dahil olmak üzere Anadolu’daki birçok yerleşim yerinin ilk irtifa ve sıcaklık ölçümleri Tchihatchef tarafından yapılmıştır. Birçok açıdan bilim dünyasında önemli bir yeri olan biri olmuştur.

Dip Notlar:

¹Notes. Nature 43, 19–22 (1890) doi:10.1038/043019b0

https://www.nature.com/articles/043019b0 erişim 14/06/2019

²Yer Yuvarı ve İnsan, Türkiye’de Jeoloji Araştırmalarında Jeoloji Öğretiminde Öncüler, Pierre De Tcihatchef (1808-1890) Hayatı, Yayınları ve Türkiye Jeolojisine Katkıları, Kemal Erguvanlı, İTÜ Maden Fakültesi Mühendislik Jeolojisi ve Kaya Mekaniği Kürsüsü, Mayıs 1979, Sayfa 9

³Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, Rus Gezgin P. A. Çihaçov’un Türkiye Mektupları Eserinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Yaşayan Halklar, Dr. Öğr. Üye. İlsever Rami, Cilt:7, Sayı:16 Sayfa 106

⁴a.g.e. Kemal Erguvanlı, Sayfa:9-10

⁵Carte De L’asie Mineure Contenantİtineraires De P. De Tchihatcheff En 1847, 1848, 1849, 1850, 1853 & 1863tracee par H. Kiepert.

http://bibliotheques.mnhn.fr/EXPLOITATION/infodoc/digitalCollections/viewerpopup.aspx?seid=MNHN_CA226FA erişim 31/05/2019

⁶a.g.e. Kemal Erguvanlı, Sayfa:10

⁷Asie Mineure Description Physique, Statistique Et Archeologique De Cette Contree, Par P. De Tchihatcheff, Premiere Partie, Geographie, Physique Comparee Paris, 1853, sayfa 580

⁸Asie Mineure Description Physique, Statistique Et Archeologique De Cette Contree, Pour P. De Tchihatcheff, Deuxieme Partie, Climatologie Et Zoologie, Paris, 1856, sayfa 408

⁹Asie Mineure Description Physique, Statistique Et Archeologique De Cette Contree, Pour P. De Tchihatcheff, Deuxieme Partie, Climatologie Et Zoologie, Paris, 1856, sayfa 409

¹⁰Asie Mineure Description Physique, Statistique Et Archeologique De Cette Contree, Par P. De Tchihatcheff, Premiere Partie, Geographie, Physique Comparee Paris, 1853, sayfa 357

¹¹ Asie Mineure Description Physique, Statistique Et Archeologique De Cette Contree, Par P. De Tchihatcheff, Premiere Partie, Géographie, Physique Comparee Paris, 1853, Önsöz sayfa XI

¹²Asie Mineure Description Physique, Statistique Et Archeologique De Cette Contree, Pour P. De Tchihatcheff, Deuxieme Partie, Climatologie Et Zoologie, Paris, 1856, sayfa 410

¹³Asie Mineure Description Physique, Statistique Et Archeologique De Cette Contree, Pour P. De Tchihatcheff, Deuxieme Partie, Climatologie Et Zoologie, Paris, 1856, sayfa 411

¹⁴Bulletin De La Société De Géographie, Redige Par La Section De Publication, Cinquieme Serie, Tome Premiere. Annee 1861, Janvier-Juin, Paris, yazan: De La Roquette, Sayfa: 163-165

¹⁵a.g.e. Kemal Erguvanlı, Sayfa:11

¹⁶a.g.e. Kemal Erguvanlı, Sayfa:11